مینا کاری یکی از زیباترین و قدیمی ترین صنایع دستی ایران بشمار می رود.این هنر زیبا که از گذشته تاکنون محبوبیت زیادی داشته،یکی از سوغاتی ها و صنایع دستی پرفروش هم میباشد. قطعا هر کسی که به اصفهان سفر کرده است، مجذوب طرح ها و نقوش بکار رفته در مغازه های فروش میناکاری شده است.ما در این مقاله قصد داریم تا خلاصه ای از این هنر زیبا را برای شما بازگو کنیم.
پس با ما همراه باشید.
معنای میناکاری
رنگ زمینهٔ زیر نقوش معمولاً به رنگ‌های آبی، سبز و گاهی قرمز است که اگر به چشم هنر به داخل ظروف منقوش مینا بنگریم یادآور پهنای زیبای آبی آسمان باشد.
شاید به همین خاطر است که اسم این هنر را مینا کاری نامیده‌اند.
اما ابتدا باید معنای لغوی واژه مینا را بررسی کنیم که به معنای آسمان آبی است. در فرهنگ لغت های مختلف و در بین اهالی صنایع دستی معنی هنر میناکاری تعاریف گوناگونی دارد. به عنوان مثال در فرهنگ لغت دهخدا بیان شده که میناکاری همان نقاشی و تزئین فلزات طلا، مس و نقره با رنگ لعابدار مخصوص است که در حرارت زیاد پخته و تثبیت می گردد.
اما در بین اهالی هنر میناکاری یعنی چه؟
میناکاری در بین اهالی هنر به ترکیب هنرمندانه آتش و خاک و سرشار از ذوق استاد میناکار با رنگ های پخته شده با منشأ معدنی می گویند.میناکاری هنر تزئین فلزات (و گاهی شیشه و سرامیک) با مواد رنگی مات یا شفاف با کمک گرفتن از آتش است. رنگ مینا در این هنر حاصل ترکیب شدن پودر سنگ های مس، قلع، آهن و غیره با عناصر طبیعی و شیمیایی است.آن چیزی که به این هنر اصیل اصالت و اهمیت ویژه ای بخشیده،
امروزه این هنر بیشتر بر روی مس انجام می‌شود ولی می‌توان بر روی طلا، نقره، سفال نیز آن را به عمل آورد. طلا و نقره تنها فلزاتی هستند که به هنگام ترکیب با مینا اکسید نمی‌شوند از اینرو امکان اجرای طرح همراه با جزئیات و با شباهت هر چه تمامتر بر روی مینا را ایجاد می‌کنند.
شکل‌گیری مینا نیز از ترکیب اکسیدهای فلزات و چند گونه نمک در مجاورت حرارت بالا (۷۵۰ تا ۸۵۰ درجه سانتی گراد) میباشد که رنگ‌ها در طول زمان و بر اساس دما به وجود می‌آیند.محصولات این هنر در بسیاری از نقاط ایران تولید می شوند؛ اما اصفهان کانون تولید میناکاری ایران به‌شمار می رود و استادان برجسته ای در این زمینه را در خود جای داده‌است.
تاریخچه میناکاری
در حالی که میناکاری به اندازه قدیمی ترین تمدن های تاریخ بشر مانند مصریان و امپراتوری روم قدمت دارد، قدمت میناکاری حداقل به پنج هزار سـال پیش در فلات ایران برمی گردد که ابتدا بر روی فلزات ارزشمندی مثل طلا و نقره انجام می گرفت. بعدها به دلیل محبوبیت زیاد و رونق گرفتن میناکاری، ظروف برنجی و سپس مسی نیز با این هنر تزئین شدند.. تعداد زیادی جواهر و اشـیا مورد استفاده برای هنرهای تزئینی که با لعاب و مینا مورد استفاده قرار گرفته اند، در مناطق مختلف جهان کشف شده اند و این گواهی بر محبوبیت گسترده این صنایع دستی از دوران باستان است.
اولین نمونه های میناکاری مربوط به دوره هخامنشـی است. حتی اگر شواهدی وجود دارد که نشان می دهد این آثار هنری در طول قرن های بعدی تولید شده است، اما فقط در زمان سلطنت سلجوقیان (اوایل قرن ۱۲ (بود که این نوع هنر شکوفا شد. بعدها که مغول این کشـور را تحت کنترل خود درآورد، در این زمان بود که سـبک ها، الگوها و اشـکال جدیدی مانند اعضـای دربار پارسی در هنر میناکاری معرفی شد. دوره دیگری از پیشـرفت قابل توجه در این صنعت در دوره صفویه (قرن ۱۶ تا ۱۸ (بود، زمانی که مینیاتور سبک مطلوبی برای هنرهای ایرانی بود.
روش های میناکاری
هنر میناکاری ایران از ابتدا تاکنون به روش های مختلفی انجام می شده است که برخی از آنها به طور کامل منسوخ و برخی هم در مواردی خاص استفاده می شوند. آشنایی با این روش ها کمک خواهد کرد تا با روند پیشرفت هنر سنتی میناکاری تا رسیدن به جایگاه امروزی بیشتر و بهتر آشنا شوید.
- مینای حجره بندی
- مینای نقاشی
- مینای مرصع
- مینای برجسته
- مینای مشبک
- مینای شکری
که در ادامه بطور خلاصه به هریک اشاره خواهیم کرد.
مینای حجره بندی : در این شیوه رنگ میناکاری را در فضای ایجاد شده بین مفتول های فلزی لحیم کاری شده روی سطح کار می ریزند. برای اینکه مفتول ها در اثر حرارت در کوره سیاه نشوند روی آنها با لعاب بی رنگ پوشانده شده و پس از حرارت دهی هم پولیش می شوند. این روش تقریبا منسوخ شده است.
مینای نقاشی : امروزه در اکثر موارد از این روش برای تولید ظروف میناکاری استفاده می شود. پس از خم کاری ورقه مسی و تبدیل شدن به شکل ظرف نهایی، ۳ بار لعاب داده می شود و هر بار داخل کوره قرار می گیرد. پس از تثبیت شدن لعاب، روی آن نقاشی انجام می گیرد و مجددا حرارت می بیند تا رنگ ها مینا ثابت شوند. مدت زمان حرارت دهی در کوره و درجه حرارت آن بسیار مهم است.
مینای مرصع : این روش میناکاری هنر ایرانی به صورت چسباندن دانه های یاقوتی شکل با رنگ های متنوع با کمی لعاب و آب انجام می گیرد. محل قرارگیری دانه ها لعاب نمی گیرند و مستقیما به سطح مس وصل می شوند. دانه های یاقوتی شکل از شیشه های رنگی مختلف که حاصل خرد کردن و حرارت دیدن هستند به دست می آیند. این روش از جمله هنرهای میناکاری است که امروزه انجام نمی شود.
مینای برجسته : در این روش میناکاری هنر دست استاد قلمزن و میناکار با کمک یکدیگر آثار زیبایی را خلق می کند. به دلیل برجسته شدن سطح فلز و مزین شدن به نقوش و خطوط مختلف به کمک استاد قلمزن، مینای برجسته لقب گرفته است. مینای برجسته با قلمزنی معمولی متفاوت است چون اشکال مختلف تیزی و گودی زیادی ندارند و مایل هستند. گاهی اوقات نیز مینای برجسته، به شکل دو پیوسته، مثل کاسه هایی که دارای سطح داخلی صاف و بیرونی برجسته می باشند تولید می گردد. هر کدام از لایه ها جداگانه تولید می شوند و سپس استاد مسگر با لحیم نقره آنها را بر روی هم می چسباند.
مینای مشبک : این نوع هنر میناکاری اصفهان به مینای پنجره ای یا دورو شفاف هم شهرت دارد. هنر میناکاری طلا و نقره با این روش انجام می شود که شیوه ای با ظرافت کاری بسیار بالاست.
مینای شکری : این مدل از هنر میناکاری در اصفهان مشابه با مینای نقاشی است با این تفاوت که به جای لعاب سفید از لعاب رنگی استفاده می شود و مابقی مراحل مشابه است. پس از تثبیت لعاب رنگی در کوره، با مداد سفید روی آن طراحی می شود.
کاربرد میناکاری
اشیاء میناکاری که به بازار عرضه می‌شود عبارت است از:
زیورآلات مانند: سینه‌ریز، گوشواره، گردنبند، انگشتر، مدال
درها، پنجره‌ها و ضریح‌های میناکاری شده در مکان‌های مذهبی
کاسه، بشقاب، گلدان و قابهای عکس و تابلو هایی که با هنر طلاکاری، خاتم کاری، مینیاتور و جواهر سازی ترکیب می‌شود.
سرویس چایخوری، قلیان، سرویس شربت خوری، جعبه‌های آرایش زنانه، جعبه قرآن، گلاب پاش، آیینه، قلمدان، آلبوم عکس
نحوه ی تشخیص میناکاری اصل و مرغوب
*صاف و یکدست بودن سطح اتکای ظروف
*یکنواخت و یکپارچه بودن زیرساخت مینا و اینکه قسمت های زائد و اضافی نداشته باشد
*نبودن ترک خوردگی، حباب و پوست پوسته گی، بریدگی، حفره ، زبری و پریدگی در لعاب میناکاری
در کل سطح کار باید غلظت لعاب مینا یکسان و یکنواخت بوده و یک قطر داشته باشد (برجستگی نداشته باشد )
*سطح مینا باید درخشندگی کافی داشته باشد و شفاف، براق و صیقلی باشد. این موارد نشان می دهد که محصول دارای رنگ مرغوب است و پخت مناسبی در کوره داشته است.
*رنگ های مصرفی در مرز طرح ها در هم ادغام نشده باشد و همچنین یکنواخت بودن ضخامت رنگ در نقاشی و تزیین مینا اهمیت دارد.
*نقش ها باید اصالت ایرانی داشته باشند.
*پشت محصول باید لعاب مرغوب داشته باشد و بدون زدگی و با کیفیت باشد.
*ظرافت در کار و دقت در اجرا در رنگ گذاری و قلم گیری باید وجود داشته باشد.
*اثر میناکاری باید کد، نام سازنده هنرمند، تاریخ و محل تولید داشته باشد.
*بهتر است که شناسنامه هنری و کارت ضمانت داشته باشد.
تشخیص مینای اصل با سوزاندن
جهت تشخیص مینای فلز اصل از محصولات مینای چینی، فندک را روی رنگ ظرف بگیرید. اگر رنگ جمع شود و بسوزد، آن اثر اصل نیست. زیرا مینای فلز با حرارت زیاد شکل گرفته و مقاومت بالایی در برابر آتش دارد. نکته ی جالب در مورد روشی که گفتیم این است که بخاطرعلاقه ناصرالدین شاه قاجار به میناکاری، قلیان‌های دربار را با آن تزئین می‌کردند. مهم‌ترین قسمت این هنر، کوره‌کاری است که با حرارت در دمای ۸۵۰ تا ۹۵۰ درجه انجام می شود.
تشخیص میناکاری اصل با خراشیدن
می توانید با یک وسیله نوک تیز سطح ظروف مینا را بخراشید. اگر خط افتاد، این محصول اصل نیست. قطعاً فروشنده‌ای که جنس اصل ندارد اجازه این کارها را به مشتری نمی‌دهد درنتیجه همین واکنش یک راه تشخیص یک محصول اصل از غیراصل است.
روش نگهداری محصولات میناکاری
رعایت نکات زیر در مراقبت، حفظ کیفیت و ماندگاری ظروف میناکاری بسیار موثر و با اهمیت هستند.
+ حرارت بالا می‌تواند موجب سیاه شدن و سوختن رنگ‌های ظروف میناکاری شما شود.
+ برای شستشو و تمیز کردن ظروف میناکاری از یک اسفنج نرم و آب گرم استفاده کنید. استفاده از اسکاچ و سیم که زیر هستند و یا ابزارهای تیز مانند چاقو و کاردک به ظرف یا محصول میناکاری شما آسیب می زند.
+ اگر تعداد زیادی از ظروف مینا را روی هم بگذارید، موجب به وجود آمدن خراش و از میان رفتن لعاب آن ها می‌شوید. اگر فوم ضخیم و یا پارچه مناسبی بین ظرف‌ها در زمان جابه جایی بگذارید ، دیگر نیاز نیست در این مورد نگران باشید.
+ اگر محصولات میناکاری از ارتفاع تقریبا زیادی به زمین بیفتند، دچار لب پریدگی و آسیب می شوند. به همین خاطر توصیه می شود که در زمان حمل آن ها مراقب باشید.
+ بهتر است خوراکی‌های اسیدی را در ظروف میناکاری نریزید، مواردی مانند آبلیمو و سرکه از جمله موادی هستند که به ظروف مینا آسیب می زنند.
+ اگر بخشی از ظرف میناکاری کنده شود، بهتر است بلافاصله برای تعمیر و ترمیم آن اقدام نمایید، چون باقی ماندن این مشکل موجب آسیب رسیدن به بقیه قسمت‌های ظرف هم می شود.
+ اسید و موادی که اسید بالایی دارند، موجب ایجاد خوردگی و از میان رفتن نقوش محصولات میناکاری می شوند.
+ اگر حس می‌کنید که رنگ ظروفتان کدر شده و درخشندگی قبلی خود را ندارند، توجه کنید که فقط با آبگرم و پارچه نرم می‌توان درخشندگی قبلی را به ظرف برگرداند.